የግእዝ ቋንቋ አሥራው ሆሄያት

Ge'ez Lesson for Beginers part 30/አሥራው

አሥራው ማለት ሥሮች ማለት ሲሆን ለነጠላ “ሥርው” ይሆናል ሥር ማለት ነው። ሥር ማለት ደግሞ መነሻ መጀመሪያ ማለት ነው።

አሥራው የሚባሉት የእርባ ግሥ ወይም የዘር ግሥ ሁሉ መነሻዎች ናቸው። ቁጥራቸው 4 ሲሆኑ

1.      ይ

2.     ት

3.     ን

4.     እ

የሚባሉት ናቸው። እነዚህ ሆሄያት የግሥ ባዕድ መነሻዎች ይባላሉ።

ከትንቢት አንቀጽ በላይ አይወጡም ከትዕዛዝ አንቀጽ በታችም አይወርዱም። ስለዚህ በትንቢት፤በዘንድ፤ እና በትዕዛዝ አናቅጽ በሦስቱ ብቻ ይገኛሉ። ባዕድ በመባል የሚጠሩበት ምክንያትም

ምሳሌ፦ “አእመረ” ይህ መሠረታዊ ግሥ ነው፤ 4 ሆሄያትን ይዟል፤ (አ፤እ፤መ፤ረ) እነዚህ አራት ሆሄያት ሦስት ሊባሉም ይችላሉ ምክንያቱም “አ” እና “እ” የአንድ ሆሄ ዘር ስለሆኑ በ”አ” ዘር ይጠቃለላሉ።

 ስለዚህ “አእመረ” የሚባለው ግሥ ወይም አንቀጽ 3 የተለያዩ ሆሄያትን ይዟል 4ኛው ግን ከሦስቱ ውስጥ የአንዱ ዘር ነው። ልብ አድርጉ አሁን አእመረ የሚለውን ግሥ በምንገሥ ወይም በምናረባው ጊዜ ከጠቀስናቸው ሦስት የተለያዩ ሆሄያት ውስጥ ያልነበረ ወይም የሦስቱ ዘር ያልሆነ ሆሄ ወይም ፊደል ካየን ያ ሆሄ ወይም ፊደል “ባዕድ” ይባላል። ባዕድ ማለት ዘመድ ያልሆነ ማለት ነው። በሌላ አባባል ከመሠረታዊው ግሥ ውስጥ ከሚገኙት ሆሄያት ጋር የማይዛመድ ማለት ነው።

 አሁን ግሡ ሲረባ እንመልከት የሚከተሉት 4 ግሦች ወይም አንቀጾች በተደጋጋሚ እንደተነጋገርነው አበይ አናቅጽ ይባላሉ። ታላላቅ ግሦች ማለት ነው። 1ኛው “ሐላፊ አንቀጽ” ወይም “ቀዳማይ አንቀጽ”፤ 2ኛው፤ “ትንቢት አንቀጽ” ወይም “ካልአይ አንቀጽ”፤ 3ኛው “ዝንድ አንቀጽ” ወይም “ሣልሳይ አንቀጽ”፤ 4ኛው “ትእዛዝ አንቀጽ” ወይም “ሣልሳይ አንቀጽ”[1]  ይባላሉ።

1.      አእመረ

2.   የአምር

3.   ያእምር

4.   ያእምር

የ  ወይም ያ አምር ) የመጀመሪያዎቹ ሆሄያት ማለትም  “የ”  እና “ያ” ባዕድ ሆሄያት ናቸው

ከዚህ በላይ ያሉትን 4 አበይት አናቅጽ ስንመለከት መሠረታዊው ግሥ 4 ሆሄያት ወይም 2 የተለያዩ፤ 2 ተመሳሳይ ሆሄያት በድምሩ 4 ሆሄያት አሉት እነዚህም = አ፤ እ፤ መ፤ ረ፤ የተባሉት ሲሆኑ “አ” እና “እ” የአንድ አይነት ፊደል ዘሮች ስለሆኑ እንደ አንድ እንደሚቆጠሩ ተነጋግረናል። ስለዚህ ከመሠረታዊ ግሥ የተለየ እንግዳ ሆሄ በግሡ ላይ ከተጨመረ “ባዕድ” ይባላል ብለናል። “ባዕድ ሆሄ”ን መጨመር ደግሞ የትንቢት፤የዘንድ፤ እና የትእዛዝ አናቅጽ” መለያ ባሕርይ ነው።

 ስለዚህ “የአምር” ሲል “የ” የተባለ ከመሠረታዊው ግሥ ከ”አእመረ” ውስጥ ያልነበረ ሆሄን እናያለን ስለዚህ ይህንን ሆሄ “ባዕድ”[2] እንለዋለን ማለት ነው።

“ይ” በሦስት አናቅጽ

·         በአንድ ወንድ፤

·         በብዙ ወንዶች፤

·         በብዙ ሴቶች በኀላፊ አናቅጽ ውስጥ ይገኛል።

ምሳሌ፦ ግሡ “ሖረ” ቢሆን ለአንድ ሩቅ ወንድ

ይሐውር፤ ይሑር፤ይሑር

“ሖሩ” ለብዙ ወንዶች ለሩቆች

 ይሐውሩ፤ ይሑሩ፤ይሑሩ

“ሖራ” ለብዙ ሴቶች ለሩቆች

 ይሐውራ፤ ይሑራ፤ይሑራ

“ት” በ5 አናቅጽ

1.      በቅርብ ወንድ፤

2.     ወንዶች፤

3.     ሴት፤

4.     ሴቶች፤ እና

5.     በአንዲቷ ሩቅ ሴት ይገኛል

ግሡ “ጸለየ” ቢሆን የቅርቡ ወንድ “ጸለይከ” ይሆናል ስለዚህ

ለቅርብ ወንድ

·         ትጼሊ

·         ትጸሊ

·         ጸሊ

ለብዙ ወንዶች ለቅርቦቹ በቅርቦቹ አናቅጽ በትእዛዝ አንቀጽ ላይ አሥራው አይገኙም

·         ትጼልዩ

·         ትጸልዩ

·         ጸልዩ

ለአንዲት ሴት ለቅርቢቱ

·         ትጼልዪ

·         ትጸልዪ

·         ጸልዪ

ለቅርቦቹ ብዙ ሴቶች

·         ትጼልያ

·         ትጸልያ

·         ጸልያ

ለሩቅ ሴት ለአንዷ

·         ትጼሊ

·         ትጸሊ

·         ትጸሊ

“እ” እና “ን” በአንደኛ መደብ አናቅጽ ይገባል በሁለት ማለትም

በአነ እና በንሕነ አነ ለሚለው አንድ ነጠላ ለወንድም ለሴትም

·         ጸለይኩ

·         እጼሊ

·         እጸሊ

·         እጸሊ

ንሕነ ለሚለው ለብዙ ወንዶችም ሴቶችም

·         ጸለይነ

·         ንጼሊ

·         ንጸሊ

·         ንጸሊ

ራብአቸውና ግእዛቸው የሚገኘው

በአድራጊ እና በአደራራጊ ግሦች፤ እንዲሁም “ሀ” እና “አ” በግሡ “መጀመሪያ”፤ “መካከል” ፤ እና “መጨረሻ ላይ ሲሆኑ ነው።

ምሳሌ፦ ግሡ “ቀተለ” ቢሆን አድራጊና አደራራጊ ግሦቹ “አቅተለ” እና “አስተቃተለ” የሚሉት ናቸው ስለዚህ

አንድ ሩቅ ወንድ አስደራጊ

·         ያቅትል (“ት” ይጠብቃል)

·         ያቅትል

·         ያቅትል

አንድ ሩቅ አደራራጊ

·         ያስተቃትል(“ት” ይጠብቃል)

·         ያስተቃትል

·         ያስተቃትል

በ”ሀ” እና በ”አ” ግሦች “አእመረ” በሚለው ግሥ ለአንድ ሩቅ ወንድ

·         የአምር

·         ያእምር

·         ያእምር

ስለዚህ ሌሎችንም ግሦች በዚህ ዓይነት መልኩ ይሞክሩ።